اورلګېدنه ولې رامنځته کېږي؟
اور لګـــېدنه
اور لګېدنه کومه نوې پديده يا کومه نوې اصطلاح نده بلکې د( چاپېريال ساتنې علم) يوه لويه برخه تشکيلوي. په اکثره هيوادونو لکه اسټراليا یا ترکیه کې د ځنګلونو اور لګېدنه د ونو او نورو نباتاتو لپاره د ژوند د دوران يا Life Cycle يوه اړينه برخه ده ځکه دوی ځينې داسې ځانګړي خواص لري چې د اور د پراخېدو سبب کيږي، د بېلګو په توګه لکه د ونو پوستکي، اضافي ډکي يا واړه لرګي او سوځېدونکي غوړ چې په شنو پاڼو کې شتون لري.
د اور لګــېدنې سـرچينې:
۱. ســوځوونکې ورېځې:
يو ډول سوځوونکې ورېځې چې په طبعي ډول د ځمکې په سطحه د ډېرې تودې هوا په پايله کې لګيږي او عمومأ د اورغوځوونکو (آتشفشانونو) له راوتو څخه سرچينه اخلي؛ د اور لګېدنې سبب ګرځي. هغه اور چې ددې ورېځو په پايله کې رامنځته کيږي کيدای شي انساني فعاليت پايله وي او يا هم طبعي.
د اور دا ورېځې د (پايراکومولوس) په نامه ياديږي چې ( پايرا) مانا اور او (کومولوس) غونډاري ته وايي. د کومولوس ورېځې پيکه سپين رنګ لري چې پورتنۍ برخې ګلپيو ته ورته ښکاري، د (پايرا کومولوس) ورېځې بيا خړ نصواري رنګ لري د سکرو او دود له کبله يې دا رنګ غوره کړی.
که د پايراکومولوس ورېځو په شتون کې د اوبو د بخار عمليه او بړاسونه رامنځته شي نودا د ورېځو سره د يوځايوالي وروسته په تالندي او تندر اوړي، او کله چې دتندر ورېځې تشکېلې شي نو بيا د (پايراکومولونيموس) په نامه ياديږي.
پايراکومولونيموس د تندر په شان رڼا او برېښنا توليدوي، همدارنګه له دې ورېځو باران هم را اوري. له ورېځو څخه خپرېدونکې رڼا په ځنګلونو او نورو ځايونو کې د اور لګېدنې سبب کيږي خو کله چې اور بل شي له همد ورېځو څخه بهېدونکې اوبه د اور مړه کولو کې هم مرسته کوي، خو دا اور لګېدنه او باران اکثره وخت هم مهاله نه وي.
۲. د اوزون طــبقه :
په ۱۹۷۴م کال کې (ماريومولينا) او (شېرووډ راولنډ) په کليفورنيا پوهنتون کې يوه مقاله چاپ کړه چې اوزون طبقې ته د کلورو فلورو کاربن ياCFC ګاز لخوا په رامنځته کېدونکو ګواښونو څرخېده، په هغه وخت کې دا ګازونه زيات مقدار په سپرې ګانو او يخچالونو کې د يخوونکې مادې په توګه استعمالېدل.
د دوی څېړنې و موندل چې د ځمکې د سټراټوسفېر طبقه کې د لمر د وړانګې د کلورفلورو کاربن ګاز تجزيه کوي او له څخه کلورين لاسته راځي؛ دوی دې پايلې ته ورسېدل چې د اتموسفير يوه محدوده ساحه کم مقدار کلوروفلورو کاربن ګاز جذبوي او نور يې سټراټوسفير ته انتقاليږي.
يو اتوم کلورين د اوزون طبقې د ۱۰۰۰۰۰ ماليکونو له منځه وړلو پوټانشيل لري؛ په اتموسفير کې د CFC ګاز په سمه توګه نه فلتر کېدل ددې باعث شوی چې د اوزون طبقه کې يو (سوری) رامنځته شي، هماغه ده چې د لمر مضرې وړانګې له اوزون څخه تېريږي او د ځمکې په سطحه کې د شديدې اور لګېدنې سبب ګرځي.
(ماريومولينا او شېرووډ راولنډ) ددې څېړنې په پايله کې د ۱۹۹۵م کال نوبل جايزه وګټله.
اوسمهال په ځنګلونو کې اور لګېدنې شرايط د پخوا په پرتله بدل شوي؛ ساينسپوهان وايي چې اقليمي بدلونونه د شديدې اور لګېدنې سبب ګرځي، په ځانګړي توګه په آسټراليا کې. له همدې کبله دوی د ګل خانه اي ګازونو په استعمال کې د کموالي توصيه کوي.
اقليمي بدلون په مستقيم او غير مستقيمه توګه د سون موادو لکه د ډبرو سکاره، تېل او ګازونو د سوځېدو پايله ده. په صنعتي ساحو کې چېرته چې په متواتره توګه د سون مواد سوځي په اوسط ډول د کال 1C0 حرارت لوړيږي.
په آسټراليا کې د ۲۰۰۵م نه تر ۲۰۱۹م کلونو پورې اقليمي بدلون د ريکارډ تر کچې ثبت شوی، همدارنګه د ژمي په موسم کې د سړو بارانونو کموالی هم دلته د سختو اور لګېدنو نښې دي.
په تېرو درې لسيزو کې په جنوبي او شرقي آسټراليا کې د شديدې اور لګېدنې احتمال ۱۰سلنه نور هم ډېر شوی.
اور لګېدنه کيدای شي انساني سرچينه ولري او يا هم طبعي؛ پدې مانا چې کيدای شي د انساني فعاليتونو په پايله کې او يا هم په طبعيت کې دسون مواو سره د ګرمو وړانګو د لګېدو او يا د پايراکومولوس ورېځو په نتيجه کې رامنځته شي.
په آسټراليا کې تر ۵۰ سلنه ډېرې پېښې د دوهم علت له کبله رامنځته کيږي. د انساني فعاليت پواسطه اور لګېدنې ګواښ په هغو ځايونو کې ډير وي چېرته چې د انسانانو شمېر ډېر وي؛ د اور لګېدنې په پايله کې انسانان او ددوی عامه ملکيتونه يو ډېر بد حالت سره مخ کيږي او دا حالت هغه مهال په ناورين اوړي کله چې د چاپېريال تودوخي درجه لوړه وي.
په ځنګلونو کې د اور لګېدنې اساسي فکتورنه:
په ځنګلونو کې د اور لګېدنې اساسي فکتورونه د سون موادو، آکسېجن (ګازونو) او د سوځوونکو توکو له سرچينو څخه عبارت دی. د ارو لګېدنې شدت او د خپرېد سرعت د چاپېريال د حرارت درجې، د سون موادو مقدار، لندبل (رطوبت)، د باد سرعت او د ساحې په ميلان پورې اړه لري.
۱. د سون موادو بار (لوډ) :
د سون موادو بار د ونو تويې شوې پاڼې، پوستکي او د وړو وړو ښاخونو مقدار راښئي. په عمومي توګه څومره چې د سون موادو مقدار ډېر وي په هماغه اندازه اور شديد، دوامداره او تود وي.
هغه د سون مواد چې ډېر تخته شوي نه وي؛ د تخته شويو موادو په پرتله ژر اور اخلي، په همدې ترتيب د ونو ډبلې ساقې له لومړنۍ اورلګېدنې يوڅه موده وروسته اور اخلي. په خوشبويي خپروونکو ونو کې طبعي غوړ ددې سبب کيږي چې د اور شدت نور هم زيات کړي.
۲. د سون موادو لندبل (رطوبت):
د سون وچ مواد ژر اور اخلي او لامده مواد ښايي په ځنډ اور واخلي او يا يي وانخلي. او اور لګېدنې مقدار او خطر د باران د مقدار او اورښت څخه ښه ارزول کېدای شي؛ ځکه وچکالي او د اوبو نه شتون د شديدې اورلګېدنې اساسي علت دی.
۳. د باد سرعت:
باد د اور لمبې د سون موادو ته انتقالوي او هغوی ته په متواتره توګه آکسېجن رسوي. همدارنګه د اور سکروټې پورته غورځولو په پايله کې چايېريال تر پوښښ لاندې راولي، دغه سکروټې د اورلګېدنې له ځای څخه تر ۳۰ کيلو مترو پورې واټن وهلی شي.
د باد سرعت يو مالوم انټروال لري چې د ۱۲-۱۵ کيلو متر فی ساعت ترمنځ دی؛ که چېرې د باد سرعت د ياد انټروال څخه کم شي نو اور د سون درانده مواد په ځنډ سوځوي خو که سرعت له پورته انټروال څخه لږ هم ډېر شي نو د اور مقدار هم ډيريري.
د اور د لمبو څوکې او د هغو ډبلوالی هم د اور په خپرولو کې اغېز لري، کله چې باد لګيږي نو اور لمبو څوکې ډېر په شدت خپله بڼه بدلوي او مخکې ځي.
۴. د چاپېريال تودوخه:
د چاپېريال د تودوخې لوړه درجه د اور لګېدنې اساسي لامل دی. کله چې د چاپېريال د تودوخې درجه د سون موادو د سوځېدو له تودوخې درجې سره مساوي شي؛ نو سمدلاسه اور اخلي.
۵. د چاپېريال لندبل (د هوا مرطوبوالی) :
په وچه هوا کې د اور شدت د لمدې هوا په پرتله ډېر وي؛ ځکه په وچه هوا کې د ونو پاڼې خپل طبعي رطوبت ژر له لاسه ورکوي او سوځي.
۶. د ميل زاويه:
اور د وړانګو او تودوخې په واسطه د سون مواد ګرموي. د اور حرکت د سيمې او ساحې په ميل پورې هم اړه لري؛ د اور حرکت د يوې اغېزمنې سيمې په ژورو برخو کې کميږي او په لوړو برخو کې ډيريږي.
هرڅومره چې د يوې سيمې ميلان ډېر وي په هماغه اندازه د اور سرعت له لومړني سرعت څخه يې دوه چنده کيږي د بېلګې په توګه د يوې ساحې د ميل زاويه ۱۰ درجې بدلون وکړي نو د اور سرعت يې له لومړني سرعت څخه دوه چنده کيږي همدارنګه که د ميل زاويه يې ۲۰ درجې بدلون وکړي نو د اور سرعت يې د هموارې سطحې په پرتله څلور چنده ډيريږي.
لیکنه ـ نګین کرګر