په خصوصی حقوق کې د کرونا تاوان || Compensation of losses due to Corona in Private law
نام نویسنده: محمدمصطفی محمدیار (کارشناس ارشد در رشته حقوق خصوصی)
Writer’s name: Mohammad Mustafa Muhammadyar
هغه مسله چې نن ورځ هرڅوک، په هر عمر او هر کونج کې اوریدلي او ویره لري د کرونا تراژیدي ده چې یو څوک په مختلفو لارو اخته کوي، مګر هغه څه چې د طبي مسلو او جزایی حقوق او نور سره سره، ځای لا هم خالي دی، څنګه د خصوصي حقوق په ډګر کې د کرونا ویروس له امله رامینځته شوي زیانونه جبرانول دی.
بايد يادونه وشي چې د خصوصي حقوق له نظره يو کس په درې ډوله په کرونا ويروس اخته کېږي، هغه دا چې د خپل عمل له لارې، د بل کس له خوا په مستقيم (بالمباشرت) او غير مستقيم (بالتسبیب) ډول، چې هر يو يې په جلا توګه، په لاندې بحث کېږي.
شخصي عمل:
په دې ډول کې، یو څوک په خپل ضرر کې په قصدي یا غیر قصدي توګه د کرونا ویروس لرونکی شیان او سطحو ته نږدې کیږي او له هغه سره اړیکه نیسي. لکه یو څوک چې په ویروس اخته یوې دروازې ته لاس اچوي او بیا یې لاسونه په سترګو، پوزې یا خولې کې اچوي او د کرونا په جال کې بند پاتې کیږي او یا هغه د کرونا د خپریدو مخنیوي څرنګوالي په اړه نور طبي مشورې له پامه غورځوي. په دې توګه، د "اقدام" د فقهي او حقوقي قاعدې او د شخصي مسؤلیت د اصولو له مخې، پرته له خپل شخص څخه بل څوک د تاوان ورکولو مسؤلیت نلري. ځکه چې دا هغه څوک دی چې د خپل ځان په خلاف یې عمل کړی دی او هغه پخپله مسؤل دی او د هغه د حالت مسؤول بل څوک نه دی. ځکه چې په دې کار کې بل چا رول نه دی لوبولی او هغه څه چې له هغه څخه ترلاسه شوي وو، دا یو بلا و چې هغه یې د ځان لپاره اخیستی و.
مستقيم (بالمباشرت) عمل:
په دې حالت کې، الف شخص، چې په کرونا ویرس اخته شوی وي، په مستقیم ډول او پرته له واسطه څخه ب شخص اخته کوي. لکه کله چې الف، ب په غیږ کې نیسي او له دې فزیکي تماس څخه د لومړي کس ویروس دویم کس ته خپریږي او هغه هم په ناروغۍ اخته کوي.
په دې حالت کې، متضرر د مدني قانون د 776 مادې په استناد کې چې په لاندې ډول دي: "که څوک په خطا یا تقصیر بل چاته ضرر ورسوی، په تعویض ورکولو مکلف دی" د قانوني لارو له لارې او د عدلي او قضایي تعقیب سره، هغه سړی څخه تاوان لټوی چې زیان یې رسولی دی. پولیس، د عدلیې وزارت حقوقي ریاستونه او محکمې د قانوني تعقیبلو لارونه ده. په دې صورت کې عمد او غیر عمد، قصد او غیر قصد د ضرر رسوونکو په معافیت کې رول نه لوبوي او د متضرر سړی په غوښتنه، ضرر رسوونکی سړی مکلف دی چې خپل مسؤلیت ترسره کړي.
غیرمستقیم (بالتسبیب) عمل
په دې حالت کې الف سړی سبب کیږي چي ب سړی، ج سړی ته ویروس انتقال ورکی. په دې صورت کې، د پخوانۍ قضيې برعکس، منځګړی شته او د ضررناک فعل یا د فعل پریښودل په غیر مستقیم ډول او د بل چا لخوا زیانمن ته رسیدلی ده.
پوښتنه دا ده چې د سبب و مباشر په ګډون صورت کې څوک مسؤل دی؟ مدني قانون په 763 ماده کې په واضح ډول داسی وایي: «که په یوه ضرر کښی مستقیم ضرر رسوونکی او متسبب یو ځای شی نو هر یو چه تعدی کړی وی یا متعدی وی، ضامن گڼل کیږیږ که دواړه شریک وو نو په شریکه د ضمان په ورکولو مکلف ګڼل کیږی.» د دې مادې د لومړۍ برخې په تفصیل کې باید وویل شي، که د مثال په توګه، یو هوښیار سړی یو لیونی تحریکوی چی په ج کې برید وکې، او د لیوني شخص د ج سره د فزیکي تماس په نتیجه کې، ج په ویروس اخته کیږي.
په دې مثال کې، هوښیار سړی عمد درلوده و او د یو لیونی کس په منځګړیتوب سره چې معنوي عنصر نلري او هیڅ قصد او عمد یې نه درلوده، ج ویروس ته تسلیم کړ.
د مادې د دویمې برخې په تشریح کې باید وویل شي، که دواړه هوښيار، عمد لرونکي او قاصد وي او له يو بل د ګډون سره ج په ویروس کې اخته وکي، دواړه بايد د پورتني متن له مخې د هغه زيان چي وارد کړي جبران وکي.
هغه څه چې د جبران وړ ګڼل کیږي هغه مادي مصارف دي چې متضرر شوي کس یی ورکولي لکه د درملنې پیسی، د درمل، د لار کرایه تر ډاکټر دفتر پوری، د ډاکټر فیس او هغه ورځې چې د کار او وظیفې څخه پاتی شوي او په روغتون کې بستری وو او د رخصتۍ له امله یې معاش څخه لګ شوي او له لاسه ورکړې وي او د معنوی زیانونو جبران د مدني قانون د 778 مادې د 1 فقری سره سم چې داسې په کې راغلي: «تعویض ورکول د معنوی ضرر سنجولو ته هم شامل دی.» او دلته، معنوي زیان هغه زیان دی چې متضرر سړی خپل امید د بیا رغونې او ژوند ته د بیرته راستنیدو لپاره لاس څخه ورکړی وو.
د پایلې په توګه، یو څوک د خپلو اعمالو په واسطه په کرونا ویروس اخته کیږي، پدې حالت کې هیڅوک د تاوان ورکولو مکلف ندي؛ یا په مباشرت او یا په تسبیب کې. د مباشرت په صورت کې، مباشر سړی د تاوان جبران ورکوی و په تسبیب کې عمد لرونکی کې.
نشانی نخستین بار نشر این مقاله در زبان دری در «روزنامه صبح کابل»
https://subhekabul.com/%d8%ac%d8%a7%d9%85%d8%b9%d9%87/afg-society-people-coronavirus/
لینک نسخه پشتو این مقاله در «روزنامه صبح کابل»
https://subhekabul.com/%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9%D9%87/afg-society-people-coronavirus/
لینک نسخه دری این مقاله در «وبسایت جمعیت اصلاح افغانستان»
https://www.eslahonline.net/2022/08/29/compensation/
لینک نسخه دری این مقاله در «وبسایت کتابتون»
https://ketabton.com/articles/1137
صفحه فیسبوک مربوط به عکاسی از همین نویسنده
https://www.facebook.com/PhotographyMuhammadZai
صفحه تویتر همین نویسنده، برای دستیافتن به لینک سایر نوشتهها و مقالههای وی که در دیگر رسانهها به نشر رسیدهاند
https://twitter.com/Mohamma06817432
صفحه لینکدن همین نویسنده، برای اطلاع از سایر سویه تعلیمی، تحصیلی و تجربه و سابقه کاری وی
https://www.linkedin.com/in/mohammad-mustafa-muhammadyar-16099b177/