په ټولنیزو رسنیو کې د خوندیتوب تګلاره!
ليکنه ـ ریاض مقامزی
موږ او تاسو ټول ځینې ټولنیزې رسنۍ لکه فیسبوک، وټس.اپ، انسټاګرام او نور کاروو؛ خو وخت ناوخت ددې خطر هم حس کوو، چې څوک مو شخصي انځورونو، ویډيوګانو، پیغامونو او نورو اړوندو موادو ته لاسرسی پیدا نه کړي. همدې ستونزې ته په کتو مو دا لیکنه چمتو کړې، ترڅو په عملي کولو سره یې د ډاډ او امنیت احساس ترلاسه کړئ. دا لارښوونې حتما په پام کې ونيسئ!
لومړی| پر هر چا باور مه کوئ!
ځينې خلک ډېر خوشباوره وي او ګڼو ملګرو ته د خپل موبايل، فیسبوک او یا نورو ټولنیزو رسنیو د حساب واک ورکوي. پدې توګه ډېر خطر شته، چې ددې ډول خلکو له نېک باور څخه ناوړه استفاده وشي. که تاسو هم دا عادت لرئ، همدا اوس پر دې مسئلې غور وکړئ او خپل دا بد عادت پرېږدئ.
دویم| د نورو په موبايل کې خپل حسابونه مه خلاصوئ!
تاسو به هم لیدلي وي، چې ځينې خلک په ډېرې لېوالتیا سره د خپل فیسبوک او یا بل حساب د نورو په موبايل کې خلاصوي. دا کار ډېر نامناسب دی او ډېر خطر شته، چې ستاسو د حساب واک د نورو لاس ته ولوېږي. که ډېره عاجله اړتیا نه لرئ، نو د بل چا په موبايل/کمپيوټر کې خپل حسابونه مه پرانيزئ؛ خو که بیا هم مجبور وئ، د خپل ضرورت تر حل کولو وروسته پر Log out کېدو ځان ډاډه کړئ.
درېيم| قوي کوډ وکاروئ!
د قوي پټ نوم (Password) درلودل له تاسو سره مرسته کوي، چې ستاسو حسابونه د هکرانو له شر څخه په امان وي. خو پوښتنه دا ده، چې قوي کوډ کوم کوډ ته ویل کېږي؟ پدې برخه کې مهمه ده، چې ستاسو پټ نوم د اعدادو (۱، ۲، ...)، تورو (A, B, C, d...) او سمبولونو (#,@ ...) یوه ټولګه وي.
څلورم| یو ډول کوډ مه کاروئ!
ځينې خلک په بېلابېلو ټولنیزو رسنیو (فیسبوک، ټويټر، انسټاګرام او ...) کې یو ډول کوډ (Passowrd) کاروي. ددې کار پایله خطرناکه ده. مثلا که یو څوک ستاسو د یو حساب پټ نوم ترلاسه کړي؛ نو پدې معنا چې ستاسو ټول حسابونه د نوموړي کس لاس ته ولوېدل. همدارنګه دا هم مه هېروئ!
• د ناپېژاندو او شکمنو کسانو بلنې مه منئ.
• نامطلوب او نامعلوم لينکونه مه خلاصوئ.
• نامعلومو کسانو ته خپل مهم معلومات مه لېږئ.